Tâm ta cũng giống như con khỉ,
hết chuyền cành này đến cành khác mà không bao giờ chịu đứng yên. Dù
biết rằng tâm là để nhận biết, cảm nhận, suy tưởng, thể hiện tình cảm
hay quyết định nhưng nó không phải là một cỗ máy để cho ra số lượng sản
phẩm càng nhiều càng tốt. Sự hạn chế tất yếu của con người là thường
không biết nên để tâm lên đối tượng hay vấn đề kia ở mức độ nào là vừa
đủ. Đủ không hẳn là phải giải quyết được vấn đề, mà nó hợp lý với nguồn
năng lượng dự trữ đang có trong ta bởi vì ta còn phải chi tiêu cho những
vấn đề quan trọng khác nữa. Không suy nghĩ là một trạng thái rất quan
trọng để giúp cho tâm quân bình và sâu sắc, nhiều khi suy nghĩ chỉ đốt
cháy năng lượng và làm cho ta thêm căng thẳng hay nhận thức lệch lạc chứ
không giải quyết được vấn đề gì cả.
Triết gia Descartes đã có lần phát biểu “Tôi suy nghĩ, vì thế tôi đang tồn tại”
(I think, therefore I am). Nhiều người cũng đồng quan điểm này, họ căn
cứ vào dòng suy nghĩ để thấy được sự tồn tại của mình, nghĩa là con
người phải luôn suy nghĩ vì nếu không suy nghĩ thì đó không còn là một
thực tại sống động nữa. Cũng như những người già hay kiếm việc gì đó làm
để thấy mình đang tồn tại, mình không phải là thứ bất tài vô dụng trong
mắt con cháu. Thực ra họ chỉ cần ngồi yên đó, cứ mỉm cười vui vẻ với
con cháu, hoặc luôn thể hiện năng lượng bình yên thì đủ chứng tỏ họ đang
tồn tại rồi, và đó mới chính là sự tồn tại đích thực. Cũng vậy, khi
nhìn một đóa hoa ta đâu cần suy tư thì ta mới cảm nhận được sự có mặt
mầu nhiệm của nó. Đôi khi chính những dòng suy tưởng mông lung đã kéo ta
ra khỏi thực tại, làm cho ta biến mất và thực tại cũng biến mất. Ta chỉ
có xác mà không có hồn thì đâu thể nào gọi đó là sự tồn tại.
Khi nhìn đóa hoa mà không suy
tưởng, không bị tương lai hay quá khứ kéo đi, chỉ thấy rõ đây là một đóa
hoa đang nở trong buổi sớm thì đó là trạng thái định tâm
(concentration). Định tâm tức là tâm đang đứng yên trong thực tại để
nhận biết rất rõ những gì đang xảy ta trong ta và chung quanh ta. Nếu ta
duy trì khả năng chuyên chú trên một đối tượng đã chọn lựa trong thực
tại với một thời gian đủ lâu mà không có bất cứ ý niệm nào kéo đi thì ta
sẽ có được định lực, tức là sức mạnh của tâm chuyên chú. Lỗi thường mắc
của hầu hết chúng ta là có thói quen hay nhìn mọi thứ chỉ thoáng qua mà
lại tưởng là mình đã thấy hay đã biết hết rồi, trong khi mỗi đối tượng
đều luôn không ngừng vận động. Tâm chuyên chú mạnh mẽ sẽ có khả năng
phát ra năng lượng chiếu sáng lên đối tượng, nên càng nhìn ta sẽ càng
nhận rõ được bản chất thật hay cấu trúc hoạt động của nó.
Đời sống luôn có hấp dẫn lực
nên rất dễ kéo tâm ta chạy lang thang suốt ngày ở bên ngoài, đến khi lên
bàn ăn hay giường ngủ ta vẫn tiếp tục để nó chìm nổi trong những dự án
kế hoạch. Theo thời gian ta dần đánh mất thói quen nghỉ ngơi hay để tâm
chuyên chú vào một đối tượng, trái lại ta còn cho rằng càng nghĩ ra được
nhiều ý tưởng mang lại lợi nhuận thì càng tốt. Làm như thể con người
sinh ra chỉ để làm việc và kiếm tiền. Thế nên chậu kiểng trước nhà khô
héo đã lâu ta cũng không thấy, chiếc áo đã sứt nút mà ta cũng không hay,
trong nhà có bao nhiêu người đang có mặt chung ta cũng không biết, ta
đã ăn cơm chưa hay có hẹn với ai hôm nay ta cũng không nhớ. Thật tệ! Ta
cũng hay tự trách mỗi khi phát hiện ra mình bị đãng trí, nhưng rồi ta
cũng tự bào chữa bằng lý do bận rộn rồi dễ dàng cho qua để tiếp tục thả
tâm rong ruỗi đi tìm nơi trú ẩn hấp dẫn.
Nhưng nếu nhìn chăm chú vào ánh
nắng thì nắng ấm hơn, ta lắng lòng nghe tiếng chim hót thì tiếng chim
sẽ hay hơn, ta hết lòng bưng tách trà uống thì trà sẽ thơm nồng hơn. Sự
có mặt đích thực của thân lẫn tâm sẽ giúp cho chính đối tượng kia có giá
trị hơn và chính ta cũng sẽ được thừa hưởng nhiều hơn. Một sự thật rất
sâu sắc đó là khi tâm an định, chấp nhận có mặt 100% trong giây phút
hiện tại thì nó sẽ kết nối được với những năng lượng an lành có sẵn
trong vũ trụ, sẽ giúp những năng lượng độc hại trong ta lắng dịu xuống,
đồng thời sẽ mời lên những phẩm chất quý giá trong chiều sâu tâm hồn. Đó
là lý do khi tâm an định ta thường dễ tháo gỡ những vấn đề tưởng chừng
rất khó khăn. Cho nên định tâm chính là thách đố lớn nhất cho những ai
muốn tiến xa trên con đường đạo đức, vì chỉ có định tâm mới cho ta sức
mạnh để kiên trì chiến đấu với phiền não.
Nghệ thuật định tâm
Để rèn luyện cho mình thói quen
định tâm, điều kiện đầu tiên là ta phải bớt bận rộn, phải cho mình một
cơ hội lớn tìm về chính mình. Ta không thể ra lệnh cho tâm mình dừng lại
và ép nó không được suy nghĩ trong khi ta vẫn còn muốn nắm bắt cái này
cái nọ. Một không gian nhẹ nhàng và tĩnh lặng sẽ rất giúp ta dễ dàng thu
tâm mình trở về kết thành một mối với thân. Thân ở đâu thì tâm ở đó.
Cũng như khi dùng chiếc kính lúp đón nhận những tia nắng song song thì
nó sẽ hội tụ lại thành một điểm, sau đó ta lấy miếng rơm khô để phía
dưới kính lúp thì chùm ánh sáng hội tụ ấy sẽ đốt cháy miếng rơm khô ngay
tức khắc. Khả năng tập trung của tâm ý cũng có khả năng đốt cháy phần
nào phiền não thô lậu trong ta, làm cho ta trở nên nhẹ nhàng, trầm tĩnh
và sáng suốt hơn.
Ta cần cố gắng tập luyện sống
chậm hơn bình thường càng nhiều càng tốt, nhưng cũng đừng quá chậm để
mất đi vẻ tự nhiên. Mỗi khi mở vòi nước, đóng cánh cửa hay đặt tách trà
xuống ta đều quan sát kỹ những đối tượng đó và ghi nhận rõ ràng ta đang
làm gì. Ta có thể cắt từng hành động của mình ra thành từng mẫu nhỏ để
thực nghiệm việc định tâm cho dễ dàng. Thí dụ khi bưng tách trà lên ta
có thể chia làm 3 giai đoạn để chú tâm: bưng lên, đưa tới và uống. Trong
khi uống ta cũng chia làm 3 giai đoạn để chú tâm: vừa uống, đang uống
và uống xong. Mục đích cho sự thực tập chậm rãi giúp tâm ta không dễ
dàng bay nhảy nơi khác vì nó phải tinh tế mới chuyên chú được trên những
đối tượng nhỏ nhặt.
Bất kỳ cứ việc gì hay nơi đâu
ta cũng có thể áp dụng bài thực tập chia nhỏ từng thao tác hành động để
quan sát, trừ khi đó là những việc có tính chất nguy hiểm hay quá khẩn
thiết. Tập quan sát bước chân của mình trong khi đi trong phòng thì sự
định tâm cũng dễ dàng xảy ra. Chỉ cần thả lỏng hai tay theo chiều cơ thể
và bắt đầu chú ý vào bước chân đi trong 3 giai đoạn: dở lên, đưa tới,
đặt xuống. Ta cũng có thể chia mỗi động tác như vậy thành 3 lần nhỏ hơn
nữa để sự chú ý của ta càng thêm mạnh mẽ: phần đầu – phần giữa và phần
cuối của sự dở lên, phần đầu – phần giữa và phần cuối của sự đưa tới,
phần – phần giữa và phần cuối của sự đặt xuống. Nên nhớ ta chỉ dùng tâm
để cảm nhận chứ không cần phải nhìn xuống bước chân mình. Bài tập này
tuy hơi khô khan, nhưng nếu kiên trì trong nửa giờ ta sẽ gặt hái kết quả
rất bất ngờ. Và đây chính là bài tập căn bản của thiền.
Hơi thở mầu nhiệm
Những bậc tu thiền thành công
từ nhiều thế hệ qua luôn xem hơi thở là sự lựa chọn hàng đầu để định
tâm, vì hơi thở không chỉ là một tiến trình vật lý mà nó còn là nhịp cầu
nối với các tiến trình tâm lý nữa, nghĩa là thông qua hơi thở mà ta có
thể biết được những trạng thái biến đổi của tâm lý. Điều thú vị là ta có
thể cảm nhận hơi thở một cách trực tiếp mà không cần đến sự can thiệp
của tư tưởng hay kinh nghiệm có sẵn. Nên nhớ hơi thở là một tiến trình
tự nhiên, ta không dùng ý chí can thiệp thì hơi thở vẫn vào và ra theo
nhịp độ riêng của nó. Do vậy khi chọn hơi thở làm đối tượng chú tâm thì
ta vẫn tôn trọng tính tự nhiên của nó, chỉ cần nhận biết và hiểu biết nó
chứ không ép buộc nó phải như thế này hay như thế kia. Trên thực tế ta
cũng hay vấp váp trong khi thở, vẫn muốn áp đặt hơi thở theo ý mình,
muốn nó dài hơn hoặc ngắn hơn, muốn nó êm dịu hay nhẹ nhàng. Đó là một
thái độ sai lầm cần phải tránh. Ranh giới giữa hơi thở tự nhiên và hơi
thở có nhồi nặn rất mong manh, ta phải cẩn thận. Ta chỉ đơn thuần quan
sát nó, đừng đọc lầm bầm trong tâm bằng một câu kệ nào đó hay tưởng
tượng thêm cái gì hết.
Nhưng muốn quan sát được ta
phải nhận diện ra hơi thở của mình như thế nào trước đã. Ta có thể chú
tâm vào sự phình xẹp của bụng, khi hơi thở đi vào thì bụng sẽ tự động
phình lên và khi hơi thở đi ra thì bụng sẽ tự động xẹp xuống. Song cách
thở này chỉ phù hợp với một số ít người thôi, bởi nó sẽ làm cho ta dễ
hồi hộp vì phải rượt đuổi theo hơi thở, vả lại, cách theo dõi này sẽ
không làm cho ta cảm nhận hơi thở một cách trực tiếp. Cách mà nhiều vị
hành thiền thường sử dụng đó là chú tâm vào chỗ phần chóp mũi, có thể là
ngay vành trong của mũi hay ngay phía môi trên, điều này còn tùy thuộc
vào chiếc mũi của mỗi người. Đầu tiên, ta hãy hít vào một hơi cho thật
dài và sâu rồi ghi nhận không khí bên ngoài đi vào, nó sẽ chạm vào phần
nào đó của chiếc mũi rõ ràng nhất, và đó chính là điểm mà ta cần ghi nhớ
để quan sát hơi thở trong những lần thực tập sau này mà không nên để
tâm chạy kiếm hơi thở lung tung. Đuổi theo hơi thở sẽ rất mệt mỏi nhưng
không bao giờ đuổi kịp vì hơi thở nó cứ trôi chảy mãi.
Hãy tập quan sát mối liên hệ
rất tinh tế giữa hơi thở và ý muốn điều khiển hơi thở và cả thái độ muốn
ngưng sự điều khiển nữa. Ban đầu sẽ hơi khó chịu, nhưng dần dần ta sẽ
cảm nhận được giá trị của hơi thở tự nhiên hoàn toàn khác biệt với hơi
thở bị điều khiển, và ta sẽ học hỏi được rất nhiều về thái độ hay mong
muốn của mình. Với thái độ quan sát hơi thở tinh vi như vậy thì chỉ
trong một thời gian ngắn ta sẽ không còn muốn điều khiển nó nữa. Thời
gian đầu việc quan sát hơi thở sẽ làm cho ta rất dễ chán nản vì cảm thấy
nó thật là vô vị, nhưng nếu kiên trì một thời gian ngắn và thở đúng
cách ta sẽ thấy nó rất đa dạng và kỳ diệu vô cùng. Thực ta, không có hơi
thở nào giống với hơi thở nào, chúng biến hóa rất tinh xảo mà với tâm
hời hợt hay có thành kiến rằng nó vốn là như vậy thì ta không thể nào
khám phá và thấu hiểu được. Cho nên quan sát hơi thở không chỉ là quan
sát đường nét của nó, mà ta còn quan sát đến cả nội dung của nó, nó là
một bản nhạc hòa tấu giữa những trạng thái hổn hển rồi lắng dịu, sâu rồi
cạn, gấp gáp rồi nhẹ nhàng.
Nhiều lúc ta có cảm giác như
không nhận ra được hơi thở của mình. Đừng quá lo lắng. Hãy chú tâm trở
lại ngay điểm mà ta đã chọn chỗ phần đầu chóp mũi hay sự phồng xẹp của
bụng bằng một hơi thở mạnh thì ta sẽ nắm bắt được ngay. Nên nhớ, ta đừng
bao giờ tự trách móc tâm mình trong khi thiền tập, điều đó chẳng lợi
ích gì vì nó chỉ là kết quả của quá trình sống trong lãng quên của ta.
Chỉ cần nhắc nhở nó thường xuyên là được. Trong khi quan sát hơi thở
thì trong tâm ta cũng sẽ hiện lên hình ảnh, âm thanh, tình cảm, nhận
xét, hay những tâm lý lo lắng, tiếc nuối, buồn tủi, hoang man…Khi ấy, ta
tạm thời rời hơi thở để chú tâm lên những đối tượng mới. Nếu thấy mình
không có chút định lực nào thì không nên, hãy tạm thời ngó lơ những biến
động bất chợt của tâm lý mà giành hết ưu tiên cho mỗi hơi thở thôi.
Nhưng nếu ta đã sẵn sàng quan sát thì chỉ nên quan sát từng hiện tượng
tâm lý một, chứ đừng gom hết chúng lại.
Khi những đối tượng ấy phai mờ
đi thì ta lại đem tâm trở về với hơi thở, hơi thở bấy giờ là đối tượng
chính, là điểm tựa an toàn nhất của ta sau mỗi chuyến đi thăm những lĩnh
vực khác dù đó là những phản ứng trên thân hay là những phản ứng trên
tâm. Ta đừng nóng vội trong khi thực hành, đừng quá nôn nóng giải quyết
những phiền não. Nhưng với chút định lực tích góp từ hơi thở, trong mỗi
chuyến đi quan sát những biến động mạnh nơi thân hay nơi tâm như vậy thì
tâm ta lại mang thêm một kinh nghiệm mới về bản chất vô thường và vô
ngã của mọi sự vật và hiện tượng mà không chỉ riêng gì hơi thở. Thái độ
quan sát bằng tâm không mong cầu hay chống đối, thuần túy bằng cái tâm
tìm hiểu và khám phá thì sẽ cho ta nhiều cái thấy rất tuyệt vời mà từ
trước giờ với cái tâm đầy xáo động và đặt sệt phiền não ta không tài nào
biết nổi.
Một điều cần lưu ý là những lúc
ta kinh nghiệm được hơi thở của mình một cách sâu sắc, thì ta bỗng nghe
trong tâm hình như có rất nhiều gào thét hay những mớ âm thanh hỗn
loạn, ta thấy mình như đang chới với như chiếc xe đang đầu xuống vực
thẳm mà ta không thể điều khiển được. Không có gì lạ cả, thực ra lúc nào
trong tâm ta cũng hỗn loạn như vậy, cũng đầy dẫy những cuộc xung đột
hay những khoảng trống chơi vơi như vậy, chỉ vì trước giờ ta chưa bao
giờ nhìn kỹ vào thôi. Tâm thức ta rối rắm và đầy phiền toái như vậy đó
mà ta còn chưa chịu thu dọn hay giải quyết chúng, vẫn cứ lo đi tìm những
thứ hấp dẫn bên ngoài thì đừng có trách tại sao ta vẫn thường hay bất
lực với chính mình.
Chung quanh ta còn biết bao
người vẫn đang sống bằng sự may rủi của hoàn cảnh, vẫn không biết cái gì
đang tàn phá bên trong họ, nhìn họ có vẻ như không có vấn đề gì nhưng
thực chất là họ đang bị trói buộc và điều khiển. Còn ta, tuy phải đối
diện với những phiền toái bên trong nhưng ta đang trên con đường tháo gỡ
nó. Nếu ta vẫn còn nhiều lý do để không chịu giành thời gian và năng
lực tinh tiến luyện tập quan sát hơi thở và những biến động tâm lý của
mình; hoặc ta không biết cách quan sát hơi thở, chỉ sử dụng nó một cách
thô kệch hay áp đặt nó như những phương pháp luyện tập yoga thì ta sẽ
tạo nên sự chay cứng trong công phu thiền tập của mình, ta sẽ có thành
kiến với vấn đề quan sát hơi thở và chẳng bao giờ thu hoạch thêm sự
khám phá mới lạ nào. Cho nên chấp nhận quay về chính mình đã hay lắm
rồi, nhưng chính thái độ thực tập đúng đắn mới quyết định sự thành công.
Và chỉ khi nào tâm ta yên định thật sự thì hạt giống trí tuệ mới bắt
đầu hé nở.
Khi tâm tư lạc lõng
Hãy quay lại chính mình
Nương tựa vào hơi thở
Chốn nghỉ ngơi an bình.
Minh Niệm
CẢM ƠN BẠN GHÉ THĂM BLOG. CHÚC BẠN NGÀY VUI VẺ và BÌNH AN! http://jennynguyen12.blogspot.com
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét